Przyczyny nerwicy

Zaburzenia lękowe, inaczej nazywane nerwicami, są niejednolitą grupą schorzeń charakteryzujących się bardzo zróżnicowanym obrazem klinicznym, tzn. specyficznymi objawami, czasem trwania itp. Różnorodność ta odzwierciedla się w liczbie przyczyn je powodujących. Oznacza to, że przyczyny zaburzeń lękowych są różne dla różnych typów zaburzeń, charakteryzujących się różnymi objawami.

1. Przyczyny egzogenne nerwic

Przyczyny egzogenne, czyli pochodzenia zewnętrznego, ze środowiska pacjenta, stanowią najczęstszą grupę przyczyn nerwicy. Źródłem zaburzeń nerwicowych są pewnego rodzaju konflikty wewnętrzne (często nieuświadomione), których pacjent nie może rozwiązać. Często są to sprzeczności między potrzebami a obowiązkami, pragnieniami a normami, jakimi kieruje się otaczający świat. Najczęściej takie konflikty pojawiają się w sytuacjach, gdy wrażliwa i nieodporna na stres osoba (posiadająca predysponujący do zachorowania typ osobowości) poddawana jest presji sytuacji, która wymaga od niej, by wykonywała coś sprzecznego ze swoimi własnymi dążeniami i pragnieniami (często nie będąc ich świadomą).

Innymi częstymi przyczynami nerwic są brak należytej opieki rodziców nad pacjentem w jego latach dzieciństwa albo nieodreagowany uraz z przeszłości. Zbyt wygórowane oczekiwania rodziców, poczucie ciągłej presji i konieczności zaspokajania ich ambicji, lęk przed utratą jednego z rodziców lub oddzieleniem od niego oraz wiele innych konfliktowych sytuacji rodzinnych ma tu ogromne znaczenie. To, w jakiej rodzinie, w jakiej atmosferze dorasta dziecko i w jaki sposób kształtuje to jego osobowość, ma duży wpływ na tworzenie się zaburzeń nerwicowych. Kumulacja patogennych oddziaływań kształtuje specyficzne cechy osobowości – bierność, uległość, niepewność, zmienność, zależność od innych, egocentryzm, podwyższony poziom odczuwania niepokoju, skupienie na sobie, poczucie niższej wartości, żalu do innych, krzywdy, frustracji. Kompilacja takich cech może sama w sobie być źródłem zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych konfliktów.

Urazy psychiczne, ważne wydarzenia życiowe i silny stres zwykło nazywać się jako „czynniki wyzwalające” nerwicę. Można próbować określić, jakie to są wydarzenia, np. strata bliskiej osoby, niepowodzenie w osiągnięciu ważnego celu, porażka, uczucie zagrożenia zdrowia, poczucie konieczności wywiązywania się z obowiązków, działanie pod presją czasu i oczekiwań innych osób itp. Każdy zdobywający kolejne doświadczenia uczy się radzenia sobie i zachowywania się w takich sytuacjach. To są lekcje na całe życie i na ich podstawie wyciąga się wnioski i podejmuje decyzje w kolejnych takich chwilach. Niektórzy poradzą sobie ze wszystkimi tymi sytuacjami bez większych problemów, inni w obliczu takich wydarzeń mogą mieć poczucie, że „stoją pod ścianą”. Przewidując, że sobie nie poradzą, reagują odczuwaniem silnego lęku i obniżeniem nastroju. Pojawiają się objawy nerwicowe, lękowe. W odpowiedzi na to może dojść do rezygnacji, co jest czynnikiem utrwalającym zaburzenia, podobnie jak postawa bierności. Chory może mieć wtedy poczucie, że choroba i jej objawy przynoszą mu pewne korzyści, są sposobem na rozwiązywanie pewnych problemów, więc nie widzi powodów do przeciwstawienia się temu. Stąd wynika bierność i trudność w przezwyciężeniu choroby, ponieważ leczenie wiąże się ze świadomą decyzją o rezygnacji z takich rozwiązań. Czynniki utrwalające zaburzenia nerwicowe nakręcają koło ich objawów.

2. Przyczyny endogenne i dziedziczne nerwic

Badania prowadzone w ostatnich latach udowodniły, że w znaczącej liczbie przypadków pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi, oprócz opisanych powyżej przyczyn, które zaliczane są do przyczyn egzogennych – czyli pochodzenia zewnętrznego, bardzo ważny czynnik stanowią uwarunkowania genetyczne oraz neurobiochemiczne danej jednostki. Oznacza to, że nerwica lub predyspozycja do jej występowania może być dziedziczona, przenoszona w genach na potomstwo. Predyspozycje te w większości przypadków oznaczają specyficzny typ osobowości.

Odczuwanie niepokoju tworzy stan ciągłego oczekiwania na zagrażające niebezpieczeństwo i szukania go w każdej sytuacji. Utrudnia to podejmowanie przemyślanych, rozważnych decyzji, dokonywanie wyborów, ponieważ wszystko podporządkowane jest unikaniu zagrożenia. Poniżej przedstawione są przykłady:

• osobowość anankastyczna charakteryzuje się: nadmiarem wątpliwości i ostrożności, pochłonięciem przez szczegóły, regulaminy, inwentaryzowanie, porządkowanie, organizowanie lub schematy postępowania, perfekcjonizmem, który znacznie przeszkadza w wypełnianiu zadań, nadmierną sumiennością z zaniedbaniem przyjemności i relacji interpersonalnych, pedanterią, uległością wobec konwencji społecznych, sztywnością i uporem, irracjonalnym sądzeniem, że inni dokładnie podporządkują swe działania sposobom działania pacjenta lub nieracjonalną niechęcią do przyzwalania innym na działanie. Ten typ osobowości predysponuje do zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, czyli nerwicy natręctw;
• innym typem osobowości predysponującym do wystąpienia nerwic jest osobowość lękliwa (unikająca). Charakteryzuje się ona stałym napięciem i niepokojem, poczuciem własnej nieatrakcyjności, koncentracją na krytyce, niechęcią do wchodzenia w związki, ograniczonym stylem życia, stanowiącym zapewnianie sobie fizycznego bezpieczeństwa oraz unikaniem kontaktów społecznych z obawy przed krytyką, brakiem akceptacji, odrzuceniem. Ten typ osobowości predysponuje w znacznym stopniu do wystąpienia fobii oraz innych zespołów lękowych;
• ostatnim przytaczanym typem osobowości mogącym predysponować do zaburzeń lękowych jest osobowość histrioniczna (histeroidalna, od gr. histrio = aktor). Ten typ zaburzonej osobowości często występuje u osób z zaburzeniami dysocjacyjnymi, dawniej nazywanymi histeriami – dla przypomnienia są to zaburzenia objawiające się dolegliwościami ze strony narządów, które mają podłoże psychiczne i nie da się ich potwierdzić żadnymi znanymi metodami. Objawy te są najczęściej nieświadomie wykorzystywane przez pacjenta w celu zwrócenia uwagi na siebie i swój problem innym, bycia w centrum uwagi, lecz nie w celu uzyskania pomocy. Osobowość histrioniczna charakteryzuje się infantylizmem (dziecinnością) zachowania, teatralnością gestów i mimiki, myśleniem życzeniowym (oznacza to myślenie „chciałbym, by tak było” = „tak jest”), zmiennością, płytkością i burzliwością uczuć pozornie głębokich, tendencją do manipulowania innymi ludźmi w celu uzyskania gratyfikacji emocjonalnych, tendencjami do „uciekania” i „zaczynania od nowa”, egocentryzmem, poczuciem krzywdy i niezrozumienia, widzeniem świata w czarno-białych barwach (ludzie mogą być tylko dobrzy lub tylko źli).

3. Czynnik neurobiochemiczny nerwicy

Uwarunkowania neurobiochemiczne nerwicy związane są ze specyficznymi (często też dziedzicznymi) zaburzeniami w stosunkach stężeń neuroprzekaźników, czyli substancji chemicznych regulujących pracę mózgu w ośrodkowym układzie nerwowym pacjenta. Już wiele lat temu odkryto, że mleczan sodu wstrzykiwany pacjentowi wywołuje u niego ataki paniki, co związane jest z wywołanym zwiększonym stężeniem wapnia zjonizowanego we krwi, który bezpośrednio wpływa na przewodzenie impulsów nerwowych, m.in. w mózgu. Inne teorie zakładają, że występujący u niektórych zwiększony poziom hormonów stresu, tj. adrenaliny i noradrenaliny, może predysponować do występowania zespołów lękowych. Te i inne teorie zostały w części potwierdzone lub odrzucone w przebiegu wielu doświadczeń. Pomimo to, pozwoliły poznać wiele mechanizmów rządzących naszymi emocjami i mogących wpływać na występowanie różnych typów nerwic. Wyniki badań przytaczanych na początku akapitu mają znaczący wpływ na dalsze rokowanie, a przede wszystkim na wybór metody leczenia nerwicy u osób dotkniętych różnymi typami zaburzeń.

Bardzo ważnym czynnikiem zwiększającym szanse rozwoju zaburzeń lękowych są zaburzenia hormonalne dotyczące kortyzolu. Wspólnym mechanizmem patogenetycznym lęku, depresji czy uzależnień jest syndrom przewlekłego stresu, któremu towarzyszy podwyższony poziom kortyzolu. Oś stresu podwzgórze-przysadka-nadnercza, odpowiedzialna za nadprodukcję kortyzolu, w normalnych warunkach działa pobudzająco i mobilizująco na organizm, ułatwiając w sytuacji zagrożenia walkę albo ucieczkę. Długotrwała podwyższona aktywność tej osi, a więc i wysoki poziom kortyzolu, wpływa destrukcyjnie na pewne struktury mózgu, komórki nerwowe, powodując nieodwracalne ich uszkodzenie i zaburzenia psychiczne. U pacjentów z podwyższonym poziomem kortyzolu we krwi często wykrywa się obniżony poziom innego hormonu – dehydroepiandrosteronu (DHEA). Sugeruje się, że jego suplementacja pozwala uzyskać pewną poprawę podczas leczenia.

4. Czynnik płci i wieku a rozwój nerwicy

W większości typów nerwic przeważającą liczbę pacjentów stanowią kobiety. Udowodnione jest, że są one narażone bardziej od mężczyzn na występowanie zaburzeń lękowych, zespołów natręctw, zaburzeń dysocjacyjnych (histerii), zaburzeń przebiegających z somatyzacją itp. Pomimo istniejącego w społeczeństwie poglądu, że mężczyźni są mniej odporni na stres, badania wskazują na to, że również na zaburzenia związane ze stresem, zwłaszcza te przewlekłe, tj. zespół stresu pourazowego, zaburzenia adaptacyjne, kobiety są również narażone w większym stopniu niż mężczyźni.

Jest to związane z występującym u kobiet fizjologicznie zwiększonym poziomem lęku jako cechy osobowości. Jest to cecha charakterystyczna dla tzw. osobowości neurotycznej, która w dużym stopniu predysponuje do występowania zaburzeń lękowych. Najbardziej na zaburzenia lękowe narażone są osoby w wieku produkcyjnym, czyli od 25. do 45. roku życia. Występowanie tego typu schorzeń u osób po 65. roku życia należy do rzadkości.

5. Choroby psychiczne i stres przyczynami zaburzeń lękowych

Istnieje możliwość, że choroby psychiczne są podłożem do występowania objawów charakterystycznych dla zaburzeń nerwicowych. W przypadku zespołu natręctw do przyczyn takich należą m.in. depresja endogenna oraz schizofrenia, którym często towarzyszą objawy, takie jak natręctwa, obsesje oraz kompulsje. Ważne w tych przypadkach jest rozpoznanie choroby psychicznej, która pośrednio je wywołuje, i wczesne jej leczenie.

Do zaburzeń nerwicowych zaliczane są również zaburzenia związane ze stresem. Są to zaburzenia powstające na skutek przeżycia traumatyzującego (powodującego uraz psychiczny lub fizyczny), z którym dany człowiek nie jest w stanie sobie poradzić, gdyż przekracza to jego zdolności adaptacyjne. Oznacza to, że nie jest w stanie radzić sobie już z tym stresem i okazuje swój problem w postaci objawów charakterystycznych dla zaburzeń związanych ze stresem i układających się w dane zespoły, np. zespół stresu pourazowego czy zaburzenia adaptacyjne. Dobrym przykładem są ofiary gwałtów, które unikają jakiejkolwiek aktywności oraz sytuacji mogącej przypominać okoliczności związane z gwałtem, dodatkowo są obarczone emocjami, takimi jak wstyd, poczucie winy, co często jest mylnie określane zaburzeniem osobowości, a w rzeczywistości jest objawem zespołu stresu pourazowego, który nieleczony może w przyszłości doprowadzić do większych zaburzeń w funkcjonowaniu oraz innych poważniejszych zaburzeń.

Bardzo ważną grupę pacjentów z zaburzeniami lękowymi, powstałymi w wyniku czynników traumatycznych, są osoby, które ich doświadczyły przed osiągnięciem dorosłości. Przebieg zaburzeń w takich przypadkach jest zazwyczaj bardziej złożony i poważny, co za tym idzie, leczenie jest dużo trudniejsze. Oczywiście nie można zapomnieć o łączącym się bezpośrednio ze stresem uwarunkowaniem hormonalnym, polegającym na zwiększonym wydzielaniu działającego neurodestrukcyjnie hormonu kory nadnerczy – kortyzolu. Zwiększony poziom tego hormonu predysponuje do rozwoju zaburzeń lękowych, depresji i uzależnień. Zaburzenia związane ze stresem są jedyną grupą wśród nerwic, w przypadku której tak łatwo jest określić czynnik etiologiczny, czyli przyczynę dolegliwości.

6. Choroby somatyczne przyczyną zaburzeń lękowych

Przyczyną zaburzeń lękowych mogą być również choroby somatyczne, czyli takie, które dotyczą narządów ciała, np. choroby nowotworowe, krwotoki, urazy, przewlekłe choroby układu ruchu. Powodują one bezpośrednio przewlekły bądź ostry stres, a także w przypadku chorób długo trwających pewne zmiany osobowości mogące skutkować wystąpieniem lęku i innych objawów nerwic.

Do chorób, które predysponują do rozwoju zaburzeń lękowych i które zawsze należy brać pod uwagę różnicując przyczynę zaburzeń, należą nadczynność tarczycy i pheochromocytoma. W przebiegu tej pierwszej dochodzi do zwiększonego wydzielania hormonów tarczycy, co powoduje charakterystyczne objawy, tj. zwiększone tętno, zwiększona amplituda tętna, zwiększony metabolizm, chudnięcie, mimo prawidłowego odżywiania, zawilgocenie i zwiększone ucieplenie skróry i inne somatyczne.

Charakterystyczne są też pewne zaburzenia psychiczne, tj. rozdrażnienie, bezsenność, ale też częściej niż w populacji zdrowej występujące zaburzenia lękowe. Pheochromocytoma jest to nowotwór zbudowany z komórek produkujących i w sprzyjających sytuacjach (stres, uraz) wydzielających w nadmiarze adrenalinę (hormon stresu), z wszystkimi tego konsekwencjami, tj. zwiększone tętno, zwiększone ciśnienie krwi, rozszerzone źrenice, bóle głowy, zlewne poty, bladość skóry, a także uczucie niepokoju. Często powtarzające się tego typu napady lub przewlekły przebieg choroby powoduje zwiększone wydzielanie kortyzolu, które jest jednym z ważniejszych czynników predysponujących do rozwoju zaburzeń lękowych. Różnicując przyczyny zaburzeń lękowych, zawsze na uwadze należy mieć choroby somatyczne przebiegające z przewlekłym stresem.

Trudno jednoznacznie ocenić, co powoduje nerwice i to, że u jednej osoby one powstają, a u drugiej nie. Nie można też powiedzieć, jakie czynniki będą prowadzić do konkretnego rodzaju zaburzeń. O wszystkim decydować może wspólne oddziaływanie czynników predysponujących, wyzwalających i utrwalających. Dużo łatwiej można dokonać takiej oceny, oceniając każdego chorego i jego osobistą historię.